Hólakot, Höfðaströnd, Skagafirði

Heiti: Faktorshús - Hólakot

Byggingarár: 1904 ?

Brann: 1972

Upphafleg notkun: Íbúðarhús

Fyrsti eigandi: Gránufélagsverslunin Grafarósi / Erlendur Pálsson

Aðrir eigendur:

1920: Erlendur Pálsson

Upphafleg staðsetning: Grafarós, Höfðaströnd, Skagafirði

Flutt: 1920 að Hólakot, Höfðaströnd, Skagafirði

Saga:

Á litlum höfða við ósa Grafarár á Höfðaströnd var verslunarstaður frá árinu 1835 til 1915. Fyrsta húsið sem þar var reist var hús sem C. M. Nisson kaupmaður átti í Hofsósi og flutti í Grafarós 1835 vegna yfirgangs kaupmannsins í Hofósi. Síðan bættust fleiri kaupmenn við og fleiri hús og á tímabili var þar nokkur fjöldi timburhúsa, auk torfhúsa.¹

Þegar verslunin í Grafarósi lagðist af árið 1915 fluttu flestir íbúarnir til Hofsóss, sumir með hús sín eða við þeirra með sér og þær vörubirgðir sem til voru.

Erlendur Pálsson (1856-1922) var verslunarstjóri Gránufélagsins í Grafarósi á árunum 1904 til 1915. Þar bjó hann með eiginkonu sinni, Guðbjörgu Stefánsdóttur (1855-1943) í svokölluðu Faktorshúsi, en þau fluttu síðan til Hofsóss þegar verslunin í Grafarósi lagðist af. ²

Árið 1920 eignaðist Erlendur jörðina Hólakot á Höfðaströnd. Þá „… lét hann taka niður íbúðarhús sitt sem staðið hafði í Grafarósi og endurbyggja í Hólakoti.“³ Árið 1926 var húsið metið til skatts og þá var því lýst þannig:

Það var 8×13 álnir að utanmáli með pappaþaki. Að vestanverðu var framþil út timbri en hálfstafnar úr torfi og austur að hálfu úr torfi. Loft er í öllu húsinu með krossrisi yfir og kvisti á vesturhlið. Á lofti eru 7 herbergi, gólfi 6 herbergi með forstofu, þar af 3 herbergi veggfóðruð og máluð. Kjallari er undir öllu húsinu, grjóthlaðinn en ekki steinlímdur, með einu herbergi afþiljuðu. Alls eru á húsinu 14 gluggar mismunandi stórir. … Hurðir á járnum alls 14.⁴

Ekki er alveg víst að það hafi verið svokallað Faktorshús, sem Erlendur flutti frá Grafarósi. Í fornleifaskráningu sem gerð hefur verið í Grafarósi kemur fram að tóftin undir Faktorshúsinu sé 9 x 10 m,⁵ en húsið sem reist var í Hólakoti var um 5 x 8 m, en engu að síður mjög veglegt hús. Hafi það verið Faktorshúsið sem Erlendur flutti hefur því verið talsvert breytt þegar það var reist í Hólakoti.

Árið 1952 var byggt við húsið og gamla húsið og viðbyggingin sameinuð undir valmaþaki. Húsið brann í júní 1972, en síðustu ábúendurnir höfðu flutt úr því árið áður. Íkveikjan varð út frá rafmagni þegar vatnsleki komst inn í rafmagnstöfluna og olli skammhlaupi.⁶

Þess má geta að Vilhelm, sonur Erlendar, flutti hús úr Grafarósi til Hofsóss. Annar sonur Erlendar, Páll, flutti Hallgrímshús úr Grafarósi að Þrastarstöðum á Höfðaströnd.

Minnt er á að ekki eru til ítarlegar upplýsingar um afdrif húsanna í Grafarósi og þær heimildir sem til eru oft misvísandi.

Leitarorð: Skagafjörður

Höfundur: Guðlaug Vilbogadóttir.
Síðast uppfært 5. september, 2024

Heimildaskrá

1
Páll Sigurðsson (2016). Skagafjörður austan Vatna. Frá Hjaltadal að Úlfsdölum. Árbók Ferðafélags Íslands 2016, bls. 100-101. Reykjavík: Ferðafélag Íslands.
2
Guðbjartur Jóakim Guðbjartsson (2005). Dagbókarbrot frá Skagafirði 1905, bls. 118. Skagfirðingabók, bls. 115-122; Bryndís Zoëga (2013). Strandminjar við austanverðan Skagafjörð. 1. áfangi, bls. 37. Byggðasafn Skagfirðinga. Rannsóknaskýrslur 2013/133.
3
Hjalti Pálsson, Egill Bjarnason og Kári Gunnarsson (2014). Byggðasaga Skagafjarðar. VII. bindi. Hofshreppur, bls. 343. Ritstjóri og aðalhöfundur: Hjalti Pálsson frá Hofi. Sauðárkróki. Sögufélag Skagfirðinga.
4
Hjalti Pálsson, Egill Bjarnason og Kári Gunnarsson (2014), bls. 343.
5
Katrín Gunnarsdóttir (2001). Grafarós og Hofsós. Fornleifaskráning, ekkert bls.tal. Byggðasafn Skagfirðinga, Rannsóknaskýrslur 5.
6
Hjalti Pálsson, Egill Bjarnason og Kári Gunnarsson (2014), bls. 343.

Deila færslu

Höfundur: Guðlaug Vilbogadóttir.
Síðast uppfært 5. september, 2024